Μαρία Α. Αντωνοπούλου

Χοροδιδάσκαλος παραδοσιακών χορών

Το παραδοσιακό τραγούδι και οι παραδοσιακοί χοροί της πατρίδας μας, αποτελούν τον καλύτερο συνδετικό κρίκο ανάμεσα στη σύγχρονη ζωή και την αρχαία και κυρίως αποτελούν τα σπουδαιότερα μνημεία του νεοελληνικού λυρισμού. Οι πίκρες, οι χαρές, οι λαχτάρες, οι προσδοκίες και τα όνειρα εκφράζονται όλα μέσα από την παράδοση μας. Ο λαός μας τα κάνει δικά του γιατί είναι βγαλμένα μέσα από τη δική του ζωή. Κάθε τόπος έχει τα δικά του ιδιαίτερα χαρακτηριστικά χορού και μουσικής. Παρόλα αυτά, παράγοντες όπως οικονομικοί (εμπόριο, εσωτερική μετανάστευση), κοινωνικοί (γάμοι από διαφορετικές περιοχές) και γεωγραφικοί (γειτνιάσεις περιοχών) έχουν επιφέρει τη “μεταφορά” χορών, στίχων ακόμα και μουσικής από τη μια περιοχή στην άλλη. Έτσι συναντάμε χορούς “στα τρία” σε όλη την Ελλάδα, με διαφορετική μουσική και ύφος, ίδια τραγούδια που χορεύονται διαφορετικά ανά περιοχή αποδεικνύοντας την «ενιαιότητα» της παράδοσης μας.

Μια περίπτωση αντίστοιχης “μεταφοράς” είναι και ο χορός Καμάρες. Οι Καμάρες είναι γαμήλιος χορός που χορεύεται στα νησιά Τήλο και Νίσυρο της Δωδεκανήσου. Ποια είναι όμως η ιστορία τους; Από που ξεκίνησαν;

Η Τήλος και η Νίσυρος είναι δυο γειτονικά νησιά της Δωδεκανήσου. Από τον Άγιο Αντώνιο της Τήλου φαίνονται καθαρά τα Νικιά της Νισύρου και το αντίστροφο. Μάλιστα μαρτυρίες αναφέρουν ότι από την αρχαιότητα υπήρχαν εμπορικές συναλλαγές μεταξύ των δυο μικρών λιμανιών αλλά και πολλοί γάμοι μεταξύ των κατοίκων των δύο νησιών. Είναι λοιπόν λογικό να υπάρχουν επιρροές και κοινοί τόποι μεταξύ των αυτών νησιών.

Μια πρώτη καταγραφή του χορού αυτού έγινε από τον φιλέλληνα περιηγητή Κάρολο Φλέγκελ ο οποίος στο βιβλίο του “Η νήσος Νίσυρος και αι θέρμαι αυτής” περιγράφοντας τα έθιμα του Νισύρικου γάμου, όπως τα έζησε τότε, γράφει, στη σελίδα 32 (Φλέγκελ, 1899), μεταξύ άλλων, «χορεύουσι δε ούτω μεταμφιεσμένοι εν τη κεντρικωτέρα πλατεία του χωρίου μεταξύ άλλων, χορόν Καμάρες ονομαζόμενον, ομοιάζοντα δε τω τετραχόρω της Εσπερίας». Η καταγραφή αυτή του περιηγητή, αποτελεί αφορμή για τη Νίσυρο να θεωρεί ότι ο χορός ξεκίνησε από εκεί.

Βέβαια, το γεγονός αυτό αποδεικνύει την ύπαρξη του χορού στη Νίσυρο, δεν αποδεικνύει όμως ότι γεννήθηκε εκεί ή ότι δεν χορευόταν στην Τήλο. Ότι δεν καταγράφηκε από κάποιον περιηγητή στην Τήλο, δε σημαίνει αυτόματα ότι δεν υπήρχε. Άλλωστε και ο Μανόλης Μακρής στη μελέτη του για τα τραγούδια της Τήλου διαπιστώνει ότι “τα περισσότερα νησιά της Δωδεκανήσου δεν ευτύχησαν να έχουν, όσο ήταν καιρός, μια υπεύθυνη και συστηματική καταγραφή της λαϊκής ποιητικής τους παράδοσης” (Μακρής, 2001).

Επιπλέον, το γεγονός ότι αρκετά χρόνια αργότερα, η Αθηνά Ταρσούλη στο τρίτομο έργο της “Δωδεκάνησα”, περιγράφοντας το νισύρικο γάμο (Ταρσούλη , 1950) όπου ήταν καλεσμένη στο γάμο του Αντώνη Γ. Γεωργάκη και της Μαρίας Γ. Μούρα, δεν αναφέρει πουθενά το χορό, παρόλο που περιγράφει λεπτομερώς όλο το γάμο. Μήπως ο Φλεγκελ κατέγραψε το γάμο κάποιου ή κάποιας από την Τήλο, στη Νίσυρο όπου χόρεψαν και αυτόν το χορό;

Γνωρίζουμε ότι την περίοδο 1912- 1920, δήμαρχος Νισύρου διετέλεσε ο τηλιος Γεώργιος Καμμάς, ο οποίος αρκετά χρόνια πριν είχε παντρευτεί νισύρια, ενώ έχει δημοσιεύσει άρθρα με λαογραφικά της Τήλου. Ωστόσο είναι πολλές οι περιπτώσεις “παραπλάνησης” όσων έχουν καταγράψει χορούς και τραγούδια σε διάφορες περιοχές. Ενδεικτικά αναφέρουμε το παράδειγμα της Ρένας Λουτζάκη (Αναπλ. Καθηγήτρια του Τμήματος Μουσικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών) η οποία σε συνέντευξη της (Λουντζάκη, 2013) αναφέρει :

«Αυτός ο χορός («μπόιμτσα») που τη δεκαετία του ’60 χόρεψε η κυρία Γιαννούλα από τον Γιδά στο Στάδιο; Ήταν ιδιαίτερα επιβλητική κι όταν έβγαινε στο χορό καμιά δεν τολμούσε να βγει και να χορέψει μπροστά της, έτσι έλεγαν στον Γιδά οι γυναίκες. Οι πρώτοι καταγραφείς του Λυκείου των Ελληνίδων τη Γιαννούλα είδαν και τον τρόπο της Γιαννούλας μάς δίδασκαν για πολλά χρόνια. Μετά μέσα από την έρευνα μαθεύτηκε ότι η Γιαννούλα ήταν νύφη στον Γιδά και κατά κάποιο τρόπο επέβαλε τη δική της εκδοχή στο χορό. Για χρόνια τον δικό της χορό χόρευαν ως «αυθεντικό» όλοι οι σύλλογοι».

Ωστόσο, υπάρχει και το επιχείρημα των μελετητών της Νισύρικης λαογραφίας, ότι οι τήλιοι δεν είχαν δικά τους μουσικά όργανα, ενώ η μουσική παράδοση της Τήλου πλουτίστηκε από το φημισμένο Νισύριο μουσικό Γιώργο Μακρυγιάννη, τον καλούμενο «νισύριο», ο οποίος ως δεξιοτέχνης του βιολιού εκκαλείτο στα γλέντια και στα πανηγύρια των γύρω νησιών, μεταφέροντας έτσι στα νησιά αυτά νισύρικους χορευτικούς σκοπούς όπως τις Καμάρες (Χαρτοφύλης, 2013).

Ο μη Νισύριος, μη Τήλιος ιστορικός – ερευνητής Χάρης Κουτελάκης, με μακρά ενασχόληση σε θέματα Τήλου και Νισύρου, στο δεύτερο τόμο (σελ. 168) του δίτομου έργου του “Τήλος- Άρωμα αμαράκινο. Η ιστορία του νησιού και των ανθρώπων του”, (Κουτελάκης, 2008), αναφέρει «Βασικό μουσικό όργανο στο νησί, μέχρι την εμφάνιση για πρώτη φορά του βιολιού στα 1900 από τον Γιώργο Μακρυγιάννη το Νισύριο, ήταν η λύρα και ο τούμπανος (ή ταμπουνάς)». Αναφέρει μάλιστα βάσει μαρτυρίας του Αντ. Αναγνωστίδη, ότι οι παλιοί τηλιακοί, πιστοί στην παράδοση της λύρας και του τούμπανου, διαχωρίζονταν από την ομάδα που ακολουθούσε τον προοδευτικό Γιώργο Μακρυγιάννη, για να χορέψουν σε δικό τους χώρο υπό τον ήχο των πατροπαράδοτων οργάνων (τόμος Β’, σελ.170).

Ο Τήλιος Φώτης Νικητόπουλος, σε απάντησή του προς τους νισύριους υποστηρικτές της καταγωγής του χορού, απορεί πως θα μπορούσε ο νισύριος μουσικός Γιώργος Μακρυγιάννης, ο οποίος το 1914 αναχώρησε για την Αμερική, να μετέφερε τις Καμάρες στην Τήλο από τη Νίσυρο, δεδομένου ότι πήγαινε στην Τήλο, μόνο στο πανηγύρι του Αγίου Παντελεήμονα; (Νικητόπουλος , 2003). Επιπλέον δεν θα μπορούσε να παρίσταται σε όλη τη διαδικασία του τηλιακού γάμου, καθώς αυτός κρατούσε πάνω απο μία εβδομάδα, ώστε να διδάξει τις νισύρικες καμάρες.

Η καταγόμενη από το Μικρό Χωριό της Τήλου, Σοφία Χατζηγεωργίου, στο βιβλίο της «Το Μικρό Χωριό της Τήλου» (Χατζηγεωργίου, 2007:114-117) αναφέρει ομοίως «Τα παραδοσιακά όργανα της Τήλου ήταν η λύρα, το λαούτο και ο ταμπουνάς. Το βιολί ,το σαντούρι και το λαούτο προστέθηκαν αργότερα» (Χατζημιχαήλ, 1992), ενώ παραθέτει και τα βιογραφικά στοιχεία των μουσικών, πριν από την εμφάνιση του νισύριου μουσικού. Ωστόσο, από το αυτοσχέδιο ποίημα του μετέπειτα παπά Αντρίκου, που το εμπνεύστηκε για το θάνατο συγχωριανού του, γίνεται σαφής αναφορά το 1909 για την παρουσία δύο οργανοπαικτών ως εξής (Κουτελάκης, 2008):

«Είχε ζερβά τον Αντωνιό

και το Λιοντή δεξιά του

Παίζει τη λύραν ο Λιοντής

τον τούμπανον ο Αντώνης»

Εικόνα 1 Οι παραδοσιακοί οργανοπαίκτες της Τήλου ο Γιαννιός (Γιάννης Χατζημανώλης) στη λύρα και στο λαούτο ο Χρηστάρας (Μιχάλης Διακοηλίας)

Έθιμα του γάμου στην Τήλο κατέγραψαν ο Δημοσθένης Χαβιαράς στο «Ζωγράφειο Αγώνα» (Χαβιαράς, 1891) με το άρθρο ” Γαμήλια δίστιχα και δημώδη άσματα της νήσου Τήλου”, εκτενέστερα όμως ασχολήθηκε ο τήλιος γιατρός Παντελής Καμμάς με άρθρο του στο περιοδικό “Δωδεκανησιακή Επιθεωρησις” (1947, σελ. 384-388). Συγκεκριμένα στη σελ. 387 αναφέρει “εκεί στους γενίτσαρους, χορεύονται οι καμάρες και τραγουδιούνται οι πέρα κάμποι”. Η Αθηνά Ταρσούλη, στο έργο της ‘Δωδεκάνησα” (Ταρσούλη , 1950) (τόμος Γ’, σελ. 232-237) στο κεφάλαιο για την Τήλο, καταγράφει τα έθιμα του γάμου στην Τήλο, αναφέροντας τις καμάρες ως εξής:

“Η δεύτερη μέρα του γάμου είναι η ημέρα των κουμπάρων, που καλούν τους νιόπαντρους και όλα τους τ’ ασκέρια σε μια εξοχή, για τη γιορτή όπως τη λένε των “γενιτσάρων”. Εκεί γίνεται μεγάλο γλέντι και χορεύονται με τη λύρα και το βιολί οι καμάρες, τοπικός χορός της Τήλου που θυμίζει τις καντρίλιες”.

Έθιμα του γάμου στην Τήλο, περιγράφει αναλυτικά και ο ιστορικός- αρχαιολόγος Χάρης Κουτελάκης, στο δεύτερο τόμο (σελ. 806- 848) του δίτομου έργου του “Τήλος- Άρωμα αμαρακινο . Η ιστορία του νησιού και των ανθρώπων του”, (Αθήνα 2008) και μάλιστα συγκριτικά και ως προς τις πηγές (Χαβιαράς- Καμμάς- Νικητόπουλος- Αναγνωστίδης) και ως προς τα δυο χωριά του νησιού, το Μικρό και το Μεγάλο Χωριό. Παρουσιάζονται δε οι Καμάρες, με το τραγούδι “του ανδρειωμένου Μάρκου” αναρωτώμενος “άγνωστο πως επικράτησε αυτό”. Απορία και του Παντελή Καμμά αλλά και του αείμνηστου δασκάλου Νικόλαου Μορφωπού , καταγόμενοι από την Τήλο και οι δύο, οι οποίοι έγραψαν για τα έθιμα της Τήλου.

Εικόνα 2 Γάμος στο Μικρό Χωριό της Τήλου (1913)

Όντως στο Μικρό Χωριό της Τήλου, οι καμάρες χορεύονται με το εν λόγω τραγούδι και είναι απορίας άξιο πως σε ένα γαμήλιο τραγούδι και χορό, εξυμνούνται τα κατορθώματα ενός ήρωα της Επανάστασης. Την απάντηση δίνει ο ιστορικός Χάρης Κουτελάκης στο έργο αυτό (Κουτελάκης, 2008: 844-847) όπου αναφέρει ακριβώς:

«Εννοείται ότι κάθε γεγονός στην επαναστατημένη Ελλάδα είχε τον καταλυτικό του αντίκτυπο και στα νησιά…

Η παρουσία στα πολιτικά δρώμενα της επαναστατημένης Ελλάδος του Μάρκου Μπότσαρη και των ανδραγαθημάτων του, ήταν λογικό να επιφέρει στο λαό τον θαυμασμό, όπως και μεγάλη θλίψη στο άκουσμα του θανάτου του. Μέσα σε αυτό το κλίμα, ήταν επόμενο να συγκινήθηκαν οι επαναστατημένοι Δωδεκανήσιοι, οι οποίοι πληροφορήθηκαν το γεγονός από τους Κασιώτες καπετάνιους που ήταν επιφορτισμένοι από την Ελληνική Κυβέρνηση να διατρέχουν τα νησιά και να τα προστατεύουν. Μια εγκύκλιος της επαναστατημένης Κυβέρνησης που εκδόθηκε στην Τριπολιτζά στις 5 Σεπτεμβρίου 1823 διανεμήθηκε στους Έκτακτους Επιτρόπους των νησιών με το υπ’ αρ. 2061 έγγραφο και ζητούσε από τους νησιώτες να θρηνήσουν το θάνατο του Μάρκου Μπότσαρη. Έτσι πιστεύω ότι εξηγείται η παρουσία του τραγουδιού “του ανδρειωμένου Μάρκου” στην Τήλο, ως εκπροσωπεύοντα κάθε στοιχείο αντίστασης στο δυνάστη, σαν αυτή που επέδειξαν προς τους γενίτσαρους οι ντόπιοι, αλλά και του ανδρειωμένου νέου, σαν αυτούς τους Τηλιακούς που ντουφέκιζαν και κατεδίωκαν τους γενίτσαρους, τους οποίους εκπροσωπούσε ο γενίτσαρος πασάς στα Δωδεκάνησα Σουκιουρ- μπέης.

Το έδαφος ήταν πρόσφορο για να εναγκαλιστούν τ’ ανδραγαθήματα του και να ταυτιστούν μαζί του οι τηλιακοί του Μικρού Χωριού, είτε γιατί κάποιοι από τους νέους του χωριού υπηρετούσαν στα κασιώτικα, καρπάθικα και συμιακά καράβια, είτε για κάποιο άλλο λόγο. Θεωρώ πολύ πιθανή την ταύτιση τους με το Μάρκο Μπότσαρη εξαιτίας της καταγωγής του από το Μικρό Χωριό Ευρυτανίας, γεγονός που καθιστούσε εύλογη μια τέτοια αποδοχή, αφού το και το χωριό της Τήλου στο οποίο τραγουδιέται ο θάνατος του ονομάζεται επίσης Μικρό Χωριό.»

Βάσει της παραπάνω ανάλυσης, η ύπαρξη του τραγουδιού στην Τήλο, πιθανολογείται ότι χρονολογείται μετά το 1823, μετά δηλαδή το θάνατο του Μάρκου Μπότσαρη. Γεγονός που καθιστά το τραγούδι άρα και το χορό, αρκετά παλιό, παλαιότερο από την καταγραφή του Καρόλου Φλέγκελ στη Νίσυρο.

Επιπρόσθετα θα πρέπει να αναφέρουμε και έναν άλλο παράγοντα. Ο χορός Καμάρες, έχει διαφορετική μουσική στο Μικρό Χωριό και διαφορετική μουσική στο Μεγάλο Χωριό. Επιπλέον ούτε τα ίδια χορευτικά βήματα έχουν με της Νισύρου, ούτε την ίδια ημέρα χορεύονται. Συγκεκριμένα, στη Νίσυρο αποτελούν την έναρξη του γαμήλιου γλεντιού, ενώ στην Τήλο χορεύονται τη δεύτερη ημέρα του γάμου. Επομένως δε θα μπορούσε να αποτελεί «μεταφορά» κάτι το οποίο είναι διαφορετικό από το αρχικό.

Συμπερασματικά, μπορούμε να πούμε ότι ανεξάρτητα από το που γεννήθηκαν οι καμάρες σαν χορός, αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της παράδοσης και των δυο νησιών. Πολλές γενιές και από τα δυο νησιά, μεγάλωσαν με το τραγούδι και το χορό αυτό και κάνεις δε μπορεί να τους το στερήσει. Άλλωστε ο χορός όπως χορεύεται στα δύο αυτά νησιά, έχει διαφορές και ως προς το βήμα αλλά και ως προς τη μουσική.

Επιρροές υπάρχουν σε όλη σχεδόν την Ελλάδα, είτε από την Μικρά Ασία, είτε από άλλες γείτονες χώρες αλλά και εντός της Ελλάδας. Μην ξεχνάμε ότι ο χορός σούστα, έχει διαδοθεί σε όλα τα Δωδεκάνησα, έχοντας μεταφερθεί και υιοθετηθεί από κάθε νησί, αποτελώντας αναπόσπαστο κομμάτι της παράδοσης του. Το ίδιο ισχύει και για τον πηδηχτό της Ρόδου που ήρθε από την Κρήτη, αλλά και για τον χορό τούρκικο (ή τούρτσικο) που ήρθε από τη Μικρά Ασία.

Κανένας πολιτισμός δεν είναι κανενός, σε μια παράδοση που είναι ρευστή και δεν είναι αυθύπαρκτη. Η λαϊκή μας παράδοση ανήκει σε όλο τον ελληνικό λαό και αποτελεί κληρονομιά για τις επόμενες γενιές. Το μόνο χρέος που έχουμε είναι να τη διαφυλάξουμε και να την προστατεύσουμε.

Εικόνα 3 Το Μικρό Χωριό της Τήλου

Βιβλιογραφία

Κουτελάκης, Χ. (2008). Τήλος Νήσος: Αρωμα Αμαράκινο. Η ιστορία του νησιού και των ανθρώπων του. Εξιστόρηση δια παραθεμάτων και τεκμηρίων. Αθήνα: ΟΠΑΔ.

Λουντζάκη, Ρ. (2013, 11 27). Ο ελληνικός χορός στον παγκόσμιο χορευτικό χάρτη (Α’ μέρος). (π. “. Αγγελική Ροβάτσου, Υπεύθυνος συνεντεύξεων)

Μακρής, Μ. (2001). Τα τραγούδια της Τήλου (Η θεματολογία και η ιδεολογία τους). Δωδεκανησιακά Χρονικά, τόμος Κ’ (σσ. 209-248). Ρόδος: Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών Δωδεκανήσου.

Νικητόπουλος , Φ. (2003). Για τις “Καμάρες” της Τήλου. Ο Παλμός της Τήλου, σ. 3.

Ταρσούλη , Α. (1950). Δωδεκάνησα. Αθήνα: Αλφα.

Φλέγκελ, Κ. (1899). Η νήσος Νίσυρος και αι θέρμαι αυτής.

Χαβιαράς, Δ. (1891). Γαμήλια δίστιχα και δημώδη άσματα της Νήσου Τήλου. Ζωγράφειος Αγών, σσ. 265-266.

Χαβιαράς, Ν. (1912). Δημώδη Ασματα Τήλου. Μικρασιατικό Ημερολόγιο, σσ. 347-354.

Χαρτοφύλης, Κ. (2013). Ο χορός Καμάρες. Ροδιακή.

Χατζηγεωργίου, Σ. (2007). Το Μικρό Χωριό της Τήλου. Ρόδος.

Χατζημιχαήλ, Π. (1992). Χοροί και χορευτές. Ο Παλμός της Τήλου, αρ. φ.152.