Η παραδοσιακή θρησκευτική συμπεριφορά στη λατρεία του Αγίου Παντελεήμονος της Τήλου

Ευχαριστούμε τον κύριο Αναστάσιο Κυριακίδη που μας επέτρεψε να δημοσιεύσουμε το άρθρο του

Γράφει ο Αναστάσιος Ι. Κυριακίδης
Ο κλάδος που εξετάζει την παραδοσιακή θρησκευτική συμπεριφορά ενός λαού είναι η Θρησκευτική Λαογραφία. Η θρησκευτική συμπεριφορά προσδιορίζει ένα σύνολο πρακτικών, που χαρακτηρίζουν τη σχέση του ανθρώπου με το θείον. Ως θείον νοούνται όλες οι καλοποιές και κακοποιές δυνάμεις που περιβάλλουν την ανθρωπίνη παρουσία και ζωή, επεμβαίνοντας καθοριστικά.
Η Θρησκευτική Λαογραφία αποτελεί έναν σύγχρονο κλάδο της επιστήμης, σε σχέση με άλλους συγγενείς της επιστημονικούς κλάδους. Τα έθιμα και οι τελετουργίες είναι οι κύριες εκφράσεις και εκδηλώσεις της παραδοσιακής θρησκευτικής συμπεριφοράς και μελετήθηκαν πρώτα από τη Λαογραφία, για τον λόγο ότι εμπεριέχουν συχνά αρχαϊκότητες, όπου ενίοτε τις χαρακτηρίζουν από τις πολιτισμικές συνέχειες.

Η νεοελληνική λαϊκή λατρεία των Αγίων παρουσιάζει ιδιαίτερο λαογραφικό ενδιαφέρον, αφού διαμορφώνονται κάτω από ποικίλες επιδράσεις και με αρχαίες ρίζες. Η μελέτη της παραδοσιακής θρησκευτικής συμπεριφοράς ενός λαού μας πληροφορεί για τον ίδιο του χαρακτήρα του πολιτισμικού του συστήματος, δίνοντάς μας στοιχεία για την πληρέστερη κατανόηση του λαού και των δημιουργημάτων του.
Η λατρεία των Αγίων αποτελεί ίσως τον βασικότερο τομέα της παραδοσιακής θρησκευτικής συμπεριφοράς του ελληνικού λαού. Στις μορφές των Χριστιανών Αγίων ο καθημερινός άνθρωπος αποδίδει τα ίδια χαρακτηριστικά και ιδιότητες που απέδιδε και ο Αρχαίος Έλληνας στους θεούς και τους ήρωές του, παρατηρώντας ανά τους αιώνες ίδιες σχεδόν οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες.

Στη λατρευτική πρακτική της Τήλου κυριαρχεί η λατρεία του Αγίου Παντελεήμονος. Η εορτή του, στις 27 Ιουλίου, αποτελεί το μεγαλύτερο πανηγύρι για τους κατοίκους της Τήλου, αφορμή δε για συσπείρωση, επαφή και αναδημιουργία των ιδανικών και των ιδεών, που συνιστούν τη συλλογικότητα της κοινότητος, καθώς συγκεντρώνονται με αυτήν την αφορμή οι Τηλιακοί της διασποράς από την Ελλάδα και το εξωτερικό.
Οι Τηλιακοί εμφανίζουν στενό λατρευτικό και ψυχολογικό σύνδεσμο με τον Άγιο Παντελεήμονα, όπου έντονο παρατηρείται το φαινόμενο του «συναλείματος», ενός κομματιού δηλαδή από βαμβάκι εμποτισμένο στο λάδι του καντηλιού που καίει μπροστά στην εικόνα του Αγίου. Στην πρακτική αυτή συμφύρονται οι λαϊκές δοξασίες και πίστεις για τον Άγιο που ζει μέσα στο θαυματουργικό εικόνισμά του και δρα με βάση αυτό. Η αντίληψη δε αυτή παρατηρείται έντονα στο νησί της Τήλου, κατά την οποία οι ξενιτεμένοι του νησιού, όπου για διαφόρους λόγους δεν δύναται να παρευρεθούν στην λατρεία του, στέλνουν οικονομική βοήθεια στην Ιερά Μονή Του Αγίου Παντελεήμονοςα, ζητώντας να τους αποσταλεί ένα κομμάτι βαμβάκι εμποτισμένο στο λάδι του καντηλιού του εικονίσματός του (συνάλλειμα), για φυλαχτό, με σαφείς θεραπευτικούς και φυλακτικούς σκοπούς.
Βασικά στοιχεία του πανηγυριού αποτελούν οι λειτουργικές λατρευτικές πράξεις, η εγκοίμηση στο μοναστήρι το βράδυ της παραμονής, το κοινό φαγητό μετά τη λειτουργία και ο πολυήμερος χορός. Η κοινότητα συσπειρώνεται γύρω από τους άξονες αυτούς κ αι αναδημιουργεί τον συνεκτικό δεσμό αναπαράγοντας και τη συνέχουσα τοπική ιδεολογία της.
Τέλος, ο Άγιος Παντελεήμων τιμάται ως ο κύριος ιαματικός Άγιος της Ελληνικής λαϊκής λατρευτικής παραδόσεως και ως προστάτης των αναπήρων σε διάφορες περιοχές, όπως η Σάμος, όπου γενικά προσφέρονται τάματα στο εικόνισμα και τον ναό του. Η επιτόπια έρευνα μάς προσδίδει ξεκάθαρα και ευδιακρίτως το λατρευτικό και ψυχολογικό σύνδεσμο των απανταχού Τηλιακών με τον αγαπημένο τους Άγιο Παντελεήμονα. Καταβάλλουν μεγαλειώδη προσπάθεια κάθε χρόνο να ξεπεράσουν τα τυχόντα εμπόδια και να είναι «παρών» στην εορτή του στις 27 Ιουλίου.

Ο Άγιος Παντελεήμων με τα τραγούδια του, όπου ο τραγουδιστής αισθάνεται την ανάγκη να ζητήσει και να λάβει από τους παρευρισκομένους την άδεια να τραγουδήσει πρώτα από όλα ευχαριστώντας τον Άγιο. Δεισιδαίμονες πρακτικές και αντιλήψεις όπου η ενθύμηση του θνητού ενώπιων του θανάτου ελλοχεύει ανά πάσα ώρα και στιγμή:
«Πείτε μου αν έχω άδεια δια να τραγουδήσω
τον Άη Παντελεήμονα να τον ευχαριστήσω.
Στον Άη Παντελεήμονα ήρτα να τραγουδήσω
γιατί δεν ξέρω ‘που καιρού πεθαίντο
ή θα ζήσω».
Υποτίθεται έλαβε της αδείας εκ του κοινού, προβαίνει σε διάφορα παινέματα, εκφράζοντας τα αισθήματά του για τον Άγιο και το Μοναστήρι:
«Άη μου Παντελεήμονα περβόλι με τα δάση
να η μέρα και ο καιρός οπούβγασι τα πάθη.
Άη μου Παντελεήμονα μεάλε και μεάλε
από τις πίκρες βγάλε με
και στις χαρές με βάλε.
Άη μου Παντελεήμονα μεγάλο τ’ όνομά σου
φύλλο δεν πέφτει ‘που δεντρί
χωρίς το θέλημά σου.
Άη μου Παντελεήμονα με το ασημένιο χέρι
βλεπέ το ούλο τον ντουνιά
και το δικό μου ταίρι.
Στον Άη Παντελεήμονα είναι τα μεγαλεία
δυο βγολιτζίδες ήρθανε στα νερά τα κρύα.
Άη μου Παντελεήμονα με την μεγάλη βρύση
με την μεγάλη καρυδιά και με το κυπαρίσσι.
Στον Άη Παντελεήμονα στον κάτω χοροστάτη
έχει μια χρυσοσκαμνιά
και καρυδιά αφράτη».
Η παρουσία του Μητροπολίτη στην πανήγυρη δεν περνάει απαρατήρητη και τονίζεται από τον τραγουδιστή με διάφορα δίστιχα:
«Άη μου Παντελεήμονα
που’ σαι μέσα στην ρύμη
βλέπε τον, τον Δεσπότη μας
που ‘ρτε στο πανηγύρι».
Σειρά στα παινέματα λαμβάνει ο Ηγούμενος της Μονής:
«Στον Άη Παντελεήμονα
ήρτα να τραγουδήσω
τον Άγιο και τον γούμενο
να τους ευχαριστήσω».
Ο τραγουδιστής δεν ξεχνάει αυτούς που δεν μπόρεσαν να είναι παρόν στην λατρεία του:
«Ήθελα να ‘μουν ποιητής
να γράφω νύχτα μέρα
για το πανέμορφο νησί να στέλνω στον αέρα.
Κι Αυτός να βάλει μουσική τραγούδια
να τα κάνει
και να τα στέλνει μακρυά σ’ όλης της γης
τα μέρη.
Εκεί που ζουν Τηλιακοί
μήπως Τους συγκινήσει
και στο όμορφό τους το νησί
να Τους ξαναγυρίσει».
Τα παινέματα και οι φιλοφρονήσεις κάποια στιγμή λαμβάνουν τέλος:
«Καρύδι ‘που την καρυδιά
επέρε και εδώκε με
κι έχασα τα τραγούδια
και τις ξεφαντωσές μου».
Ο τραγουδιστής τελεί τις υποχρεώσεις του με άψογο τρόπο, το πανηγύρι, τα τραγούδι και ο χορός συνεχίζεται ποικιλοτρόπως. Στο τέλος της όλης πολυήμερης πανηγύρεως, όπου σηματοδοτεί τη λήξη, τελείται το έθιμο της κούπας, κατά το οποίο συγκεντρώνεται ένα σεβαστό οικονομικό χρηματικό ποσό για τη μονή και τα έξοδά της.
Ενδεικτική βιβλιογραφία (όπως εμφανίζεται στο κείμενο)
Μ. Βαρβούνης, «Εισαγωγή στη Θρησκευτική Λαογραφία», Τόμος Ά, 2017.
Μ. Βαρβούνης, Παραδοσιακή θρησκευτική συμπεριφορά και Θρησκευτική Λαογραφία, 1995.
Μ. Βαρβούνης, «Μελετήματα Ελληνικής Λαογραφίας». Τόμος Α’ Εθιμική και Θρησκευτική Λαογραφία, 2003.
Μ. Βαρβούνης, «Όψεις και μορφές του ελληνικού παραδοσιακού πολιτισμού», 2001.
Αν. Κυριακίδης, «Θρησκευτική Λαογραφία Αρβανιτών Άνδρου», 2020.
Μ. Βαρβούνης, «Εισαγωγή στη Θρησκευτική Λαογραφία», Τόμος ΄Β, 2017.
Αν. Κυριακίδης, «Η Τήλος της καρδιάς μου», 2019.