Ενδυμασία Αρβανιτών Άνδρου

Ευχαριστούμε τον λαογράφο – ερευνητή κ. Αναστάσιο Ι. Κυριακίδη που μας παραχώρησε την άδεια για δημοσίευση του άρθρου του και των φωτογραφιών.

Λαογραφικός Χορευτικός Όμιλος Άνδρου: Ενδυμασία Αρβανιτών Άνδρου

Σύντομη ιστορική αναδρομή ενδυμασία

ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΥΠΤΟΣ

Άνδρες και γυναίκες έφεραν όμοια ενδύματα. Ιδιαίτερη προτίμηση έδειχναν στο λεπτό, λευκό λινό. Αλλά και τα χρωματιστά εμπριμέ ή τα κεντημένα με χρυσή κλωστή υφάσματα βρισκόταν πολύ ψηλά στις προτιμήσεις. Συχνά τα ενδύματα ήταν διαφανή και με λεπτές πιέτες.

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

Η ενδυμασία ήταν φαρδιά και αποτελούνταν από έντεχνα τυλιγμένα γύρω από το σώμα, υφάσματα. Κύριο κόσμημα ήταν ο προσωπικός τρόπος τυλίγματος του υφάσματος και η τοποθέτηση της ζώνης. Άνδρες και γυναίκες έφεραν παρόμοια ενδυμασία. Τα υφάσματα παρασκευάζονταν από λινό και μαλλί, αργότερα και από βαμβάκι. Ιδιαίτερη προτίμηση έδειχναν σε έντονα χρώματα και στα σιρίτια που κοσμούσαν τις ραφές.

ΑΡΧΑΙΑ ΡΩΜΗ

Tα ενδύματα ήταν κατασκευασμένα από μαλλί στο φυσικό του χρώμα και έφεραν έγχρωμες ραφές. Αργότερα οι προτιμήσεις εστράφησαν σε πολύχρωμα και πιο επιβλητικά ενδύματα. Οι γυναίκες προτιμούσαν γενικά πιο ελαφριά υλικά, όπως το βαμβάκι και το ακριβό μετάξι.

Γερμανική Πρώιμη και Μεταγενέστερη Εποχή

Από ευρήματα ταφών που χρονολογούνται στην εποχή του Χαλκού (1800 – 800 π.Χ.) γνωρίζουμε την εμφάνιση της ενδυμασίας της εποχής. Η ενδυμασία της εποχής διατηρούσε τον δικό της χαρακτήρα. Κατά την μετέπειτα εποχή του Σιδήρου (800 – 600 π.Χ.), ήταν εμφανής η επίδραση από την αρχαία εποχή. Η ενδυμασία της εποχής είναι γνωστή από ευρήματα ελοειδών περιοχών. Η ενδυμασία των γερμανικών φύλων ήταν προσαρμοσμένη στο ψυχρό βόρειο κλίμα. Χρησιμοποιούσαν μαλλί, λινό και ιδιαίτερα προβιές ζώων. Χαρακτηριστικά ήταν τα διάφορα κεντητά σχήματα, οι χρωματιστές ραφές και τα επιθέματα που κοσμούσαν τα απέριττα ενδύματα.

Βυζαντινή εποχή

Η ενδυμασία εξελίχθηκε σε μια πλούσια, αυστηρή φορεσιά, η οποία τύλιγε ολοσχερώς το σώμα και κάλυπτε τις φυσικές γραμμές του. Η άρχουσα τάξη προτιμούσε βαριά, πολύχρωμα και χρυσοΰφαντα μεταξωτά υφάσματα, τα οποία τα κοσμούσαν πολύτιμοι λήθη και πέρλες. Τα χαρακτηριστικά της κοινωνικής προελεύσεως έπαιζαν σημαντικό ρόλο. Ο απλός πολίτης φορούσε συνηθισμένα μάλλινα και λινά υφάσματα. Ακόμη και σήμερα, οι επίσημες ενδυμασίες αποτελούν αντίγραφα των αντιστοίχων της βυζαντινής εποχής. Η επίσημη στολή της τελετής της στέψεως πολιτικών αρχόντων, ακολούθησε για πολλά χρόνια Βυζαντινά πρότυπα.

Γοτθική εποχή

Τον 14^ο αιώνα πραγματοποιήθηκε ριζική αλλαγή στην μόδα. Περιοδεύοντες τραγουδιστές και έμποροι, ανέλαβαν την διάδοση της μόδας. Κατά το 1450 έκαναν την εμφάνισή τους στην ευγενή τάξη της Βουργουνδίας σπάνιες υπερβολές στην μόδα. Τα πλέον εμφανή χαρακτηριστικά της βουργουνδιανής μόδας εκτός από τα μυτερά καπέλα και παπούτσια, ήταν η οδοντωτές άκρες των ενδυμάτων, τα διακοσμητικά κουδούνια, τα εξογκώματα και οι βάτες. Ιδιαίτερη προτίμηση έδειχναν και στο μι – παρτί. Φορούσαν περικνημίδες διαφορετικού χρώματος ή συνέδεαν κομμάτια υφάσματος διαφορετικών χρωμάτων.

Αναγέννηση

Η ενδυμασία της πρώιμης αναγεννήσεως ή της μεταρρύθμισης ανταποκρινόταν στην προσωπική προτίμηση της άρχουσας αστικής τάξης, η οποίας απέκτησε κοινωνική υπεροχή. Τα πολύχρωμα ενδύματα από ακριβά υφάσματα όπως το μπροκάρ, δαμάστ και μετάξι έφεραν πλούσια σχέδια και ήταν διακοσμημένα με φιόγκους, πόρπες, κεντήματα και δαντέλες.

Η παράτολμη φορεσιά του αγρότη με φουσκωτά και πολύχρωμα ένθετα υφάσματα ασκούσε μεγάλη επίδραση. Κατά τα μέσα του 16^ου αιώνα, μετά την ανακάλυψη της Αμερικής και την δημιουργία ενός αποικιακού βασιλείου, η Ισπανία απεδείχθη σε πολιτική υπερδύναμη. Η ενδυμασία της ισπανικής αυλής αποτέλεσε το πρότυπο του ενδυματολογικού κώδικα. Η ισπανική μόδα εξέφραζε την αυστηρή πνευματική στάση της αντιμεταρρύθμισης. Καθόριζε αυστηρά χρώματα, σχήματα και λεπτομέρειες. Από την μια ήταν ευγενής και πλούσια και από την άλλη άκαμπτη, μη άνετη και συχνά σκοτεινή στα χρώματα.

Μπαρόκ

Μετά την περισσότερο αστική ολλανδική μόδα του ολλανδικού μπαρόκ, η γαλλική μόδα του αυθεντικού μπαρόκ φάνταζε πολύ κομψή και πλούσια και η ανδρική μόδα προκλητικά πρωτοποριακή και μεγαλοπρεπής. Ιδιαίτερη προτίμηση έδιναν στα βαριά υφάσματα όπως το ντάμαστ, το βελούδο και το μπροκάρ και έντυναν τα υφάσματα με γαρνιτούρες και κεντήματα. Η δαντέλα αναδείχθηκε στην σημαντικότερη καινοτομία της μόδας. Όλες οι αυλές θεωρούσαν πλέον απαραίτητο να ντύνονται a la mode και να συμμορφωθούν προς τις επιταγές της γαλλική υψηλής ραπτικής. Κούκλες ντυμένες σύμφωνα με τις επιταγές της γυναικείας και αντρικής μόδας, καθώς και τα πρώτα περιοδικά μόδα ενημέρωναν σχετικά με την πρόοδο σε θέματα μόδας και τα πλέον σύγχρονα πολυτελή αξεσουάρ.

Ροκοκό

Η μόδα εξελίχθηκε από την άκαμπτη, επιδεικτική μόδα της εποχής του μπαρόκ στην πιο ελαφριά, χαρούμενη και ελαφρά προκλητική μόδα του ροκοκό. Τα ακριβά μεταξωτά υφάσματα ήταν μονόχρωμα, είχαν διάφορα καλαίσθητα σχέδια ή έφεραν λεπτά κεντήματα. Τα χρώματα ήταν σε αποχρώσεις παστέλ. Οι γυναικείες ρόμπες ήταν πλούσια γαρνιρισμένες με βολάν, σούφρες, φιόγκους, δαντέλα και τεχνητά άνθη. Κατά τα τέλη της εποχής του ροκοκό, η αγγλική επίδραση έκανε την εμφάνισή της. Η ενδυμασία απέκτησε αστικά στοιχεία και έγινε πιο λειτουργική.

Κλασικισμός: Αγγλική μόδα, Ντιρεκτουάρ (Directoire) και Αμπίρ (Empire)

Η τάση για νέες, πιο ελεύθερες μορφές διαβίωσης έγινε αντιληπτή και στην ενδυμασία. Αυτό επετράπη με την κατάργηση των ταξικών διατάξεων, συνεπώς και των προδιαγραφών της ενδυμασίας. Πριν ,αλλά και μετά την Επανάσταση επεκράτησε η αστική και λειτουργική μόδα, στην οποία προσανατολιζόταν και η γερμανική φορεσιά βέρδερ. Την εποχή του ντιρεκτοράτου (1795), η γυναικεία ενδυμασία υιοθέτησε στοιχεία από την αρχαία εποχή και έγινε αποκλειστική. Επεκράτησαν εξευγενισμένα βαμβακερά υφάσματα λευκού χρώματος που ήταν της μόδας. Την εποχή της αυτοκρατορίας η ενδυμασία έγινε κα πάλι πολύ επιδεικτική. Οι ρόμπες από βελούδο ή βαρύ μετάξι είχαν επίσης την τυπική, ψηλή μέση. Και η ανδρική μόδα που στην αρχή ήταν διακριτική και από σκούρα μάλλινα υφάσματα ή από δέρμα, εξελίχθηκε σε σύμβολο της άρχουσας τάξης. Η μόδα της τυποποιημένης στολής έπαιξε σημαντικό ρόλο.

Κλασικισμός Μπιντερμάιερ (Biedermeier)

Η ενδυμασία επιρρεάστηκε από τον ρομαντισμό και προσαρμόστηκε στις αστικές συνθήκες διαβίωσης. Είχε ιδιαίτερη φαντασία και αγαπούσε τα χρώματα. Σε αντίθεση με την πλούσια και υπερβολικά πολυτελή γυναικεία μόδα, η ανδρική μόδα ήταν διακριτικά κομψή και λειτουργική. Υπήρχε σαφής διαχωρισμού μεταξύ καθημερινού και επισήμου ενδύματος, καλοκαιρινού και χειμερινού και επέλεγαν τα κατάλληλα υφάσματα και χρώματα. Χαρακτηριστικά της εποχής Μπιντερμάιερ ήταν τα ριγωτά, τα καρό και τα λουλουδωτά υφάσματα σε συνδυασμό με λευκά εσώρουχα.

Δεύτερο Ροκοκό και Βιομηχανική εποχή

Η ενδυμασία των κυριών της αστικής τάξης είχε κυρίως χαρακτήρα επίδειξης και ήταν ιδιαίτερα σπάταλη τόσο ως προς το υλικό, όσο και ως προς την διακόσμηση. Αντίθετα, η ανδρική ενδυμασία χαρακτηριζόταν από αντικειμενικά, διαχρονικά και λειτουργικά στοιχεία σε διακριτικά σκούρα χρώματα. Από το 1860 – 1870, η γυναικεία μόδα προσανατολίστηκε στην μόδα της αυλής του Ναπολέοντα του 3^ου , η οποία επανέφερε το ροκοκό (δεύτερο ροκοκό). Το 1870/71 μετά το τέλος του γαλλογερμανικού πολέμου και την ίδρυση της γερμανικής αυτοκρατορίας, ιδρύθηκαν πολλές επιχειρήσεις. Η μόδα που πήρε το όνομά της από την εποχή της εκβιομηχάνισης προσανατολιζόταν στις γραμμές του μπαρόκ.

Σύγχρονα λαογραφικά της ενδυμασίας

Στην σημερινή εποχή του 20^ου αιώνα απόψεις διαφόρων επιστημών και επιστημόνων έχουν δώσει σημαντική ώθηση στην ερμηνεία του ενδύματος. Ο Γρ. Γκιζέλης διδάκτωρ του πανεπιστημίου Πενσυλβανίας της Αμερικής γράφει: ‘’Το ένδυμα είναι η γλώσσα δια της οποίας καταδεικνύεται η θέση και ο ρόλος του ατόμου εις δεδομένην στιγμήν’’. Η Elizabeth Hurlock γράφει στο βιβλίο της ότι: ‘’Σκεφτόμαστε για τα ρούχα μας όπως για το σώμα μας και μας απασχολούν περισσότερο από κάθε τι. Είναι μέρος του εαυτού μας…, παρ’ όλες τις συνεχείς αλλαγές που υφίστανται’’. Έχουν τοποθετηθεί διάφορες επιστήμες για την σημασία της ενδυμασίας στην ζωή του ανθρώπου. Φυσιοαναλυτές – ψυχολόγοι, οικονομολόγοι, ανθρωπολόγοι, φυσιολόγοι και κοινωνιολόγοι, δίνοντας όλοι την δική τους ερμηνεία.

Στα ίδια μήκη κύματος κινούνται και για την αιτία χρησιμοποιήσεως του ενδύματος από τον άνθρωπο. Από ιστοριολόγους έχουν δοθεί πολλές ερμηνείες για τα αίτια, αλλά όλες βασίζονται αναγκαστικά στην εικασία και στην υπόθεση. Βάσιμες εξηγήσεις έχουμε από τους εθνολόγου – λαογράφους – ανθρωπολόγους που κατά κύριο λόγο που χρησιμοποιήθηκε το ένδυμα είναι δύο, πρώτον για επίδειξη δύναμης και δεύτερον για προφύλαξη του σώματος από τις καιρικές συνθήκες.

Η συμβολική γλώσσα του ενδύματος είναι πολύ σημαντική και αυτό μαρτυρείται ήδη από τα χρόνια του Ομήρου. Στην Ομηρική εποχή ‘’ο πέπλος της Ηρούς είχε το χρώμα του κρόκου και της Θέτιδος που πενθούσε τον Αχιλλέα, το χρώμα της σκοτεινής θαλάσσης. Το κρήδεμνο ή η καλύπτρα της Ήρας λάμπει σαν τον ήλιο, ενώ της Θέτιδος είναι ‘’κυάνειον’’ σκούρο κυανό σαν το πέπλο της’’.

Σήμερα οι διάφορε στολές και φόρμες αποτελούν σημεία αναφοράς αι αναγνώρισης του επαγγέλματος και της ιεραρχίας στο ίδιο επάγγελμα. Η ενδυμασία όμως στο θέατρο, στον Στρατό, στην Εκκλησία, στα διάφορα επαγγέλματα, άραγε ποια ανθρώπινη πλευρά καλύπτει; Ποια είναι η ουσιαστικής της παρέμβαση και ποιος ο σκοπός και λειτουργικότητά της;

Η ενδυμασία είναι ένα σύμβολο του ατομικού ρόλου και θέσης στην κοινωνία και προσφέρει πληροφορίες αναγνώρισης, αποδοχής και καθορισμού ταυτότητας, για όποιον την φέρει. Το ένδυμα σαν κοινωνικό φαινόμενο παραμένει το ίδιο δυνατό σε όλες τις κοινωνίες. Κυριολεκτικά εξουσιάζει και υποτάσσει δυνατούς και αδυνάτους και είναι αυτό που δίνει αξία ή την αφαιρεί από τον άνθρωπο.

Γυναικεία Φορεσιά Αρβανιτών Κεντρικής Άνδρου

Ιστορικά στοιχεία:

Οι αρβανίτες ως Χριστιανοί δωρικής καταγωγής από την Βόρειο Ήπειρο εξαπλώθηκαν σε όλο τον ηπειρωτικό ελλαδικό χώρο και στην συνέχεια και στα νησιά. Ειδικότερα μάλιστα στις αρχές του 13^ου αιώνα, εξαιτίας των σταυροφοριών πολλοί Αρβανίτες, που βρίσκονταν στην Νότια Εύβοια (Κάρυστο – Κάβο Ντόρο) εγκαταστάθηκαν στο νησί της Άνδρου. Ας μην σταθούμε στα ιστορικά στοιχεία που έχουν σχέση με τις μετακινήσεις των πληθυσμών, καθώς δεν είναι αυτός ο σκοπός μας, αλλά η παρουσίαση της φορεσιάς. Όπως αναφέραμε και προηγουμένως, οι Αρβανίτες με την εγκατάστασή τους στο νησί έφεραν και τα δικά τους έθιμα, την γλώσσα και τον τρόπο ένδυσή τους. Γι’ αυτό και υπάρχουν πολλά κοινά λαογραφικά και πολιτισμικά στοιχεία ανάμεσα στην Άνδρο και την Νότια Εύβοια.

Συγκεκριμένα, η φορεσιά, την οποία εξετάζουμε, διαμορφώθηκε έχοντας δεχθεί διάφορες επιρροές. Η σημερινή παρουσίασή της βασίστηκε πάνω σε συνεντεύξεις –προσωπικές μαρτυρίες ανθρώπων που την γνώρισαν και την είδαν να την φοράνε δημόσια στα χωριά τους, σε ελάχιστο φωτογραφικό υλικό που βρέθηκε αλλά και στα αποσπασματικά κομμάτια της φορεσιάς που μπορέσαμε να εντοπίσουμε. Οι επιρροές που δέχτηκε η αρβανίτικη φορεσιά της κεντρικής Άνδρου είναι κυρίως από την αστική τάξη του νησιού που ήταν εγκατεστημένη στην Χώρα. Τα δάνεια, όμως, ήταν εκατέρωθεν. Όπως ήταν φυσικό η Χώρα με το πέρας του χρόνου διαμόρφωσε και αυτή τις δικές της αστικές φορεσιές με επιρροές και από τους Αρβανίτες. Η γνωστή ανδριώτικη φορεσιά αποτελεί μια πρόσμειξη, ένα συνονθύλευμα, διαφόρων φορεσιών, όπως η αρχοντική αστική ενδυμασία, η Μικρασιάτικη αλλά κυρίως η αρβανίτικη φορεσιά. Η φορεσιά αυτή των Αρβανιτών χαρακτηρίζεται ως δυτικού τύπου ενδυμασία. Δεν είναι από τις φορεσιές οι οποίες έχουν τοπικό χαρακτήρα, έτσι, ώστε να ξεχωρίζει έναντι των άλλων φορεσιών της Ελλάδος. Είναι όμως μια φορεσιά – ενδυμασία που φορέθηκε στο νησί. Περιγραφές περιηγητών, μαρτυρίες ανθρώπων που την είδαν φορεμένη, φωτογραφικό υλικό, αλλά και κομμάτια ή τμήματα από τα κομμάτια της ενδυμασίας μαρτυρούν την παρουσία της στην Άνδρο και στον αρβανίτικο πληθυσμό που την ενδυόταν πάππου προπάππου και έτσι σώθηκε σήμερα από γενιά σε γενιά…

Περιγραφή φορεσιάς:

Η φορεσιά γενικά χωρίζεται, σύμφωνα με κάποιες ταξινομήσεις, σε τρεις κατηγορίες: α. σε καθημερινή, β. σε γιορτινή – επίσημη και γ. σε νυφική ή και μεταγαμήλια. Η καθημερινή, όπως καταλαβαίνουμε είναι μια απλή φορεσιά, χωρίς πολλά στοιχεία εντυπωσιασμού, την οποία φορούσαν στον ιδιωτικό χώρο του σπιτιού ή στις συναναστροφές τους στην τοπική κοινωνία του χωριού. Η διαφορά με την γιορτινή – επίσημη είναι στα σχέδια που διακοσμούσαν την ποδιά και το πανωφόρι. Όσον αφορά στην καθημερινή ενδυμασία τα σχέδια στο ολόσωμο φουστάνι ήταν ελάχιστα, μόνο μια λωρίδα δαντέλας από βελονάκι υπήρχε στον ποδόγυρο, σε αντίθεση με την γιορτινή που θα μπορούσε να έχει χρυσό ή ασημένιο κορδόνι στον ποδόγυρο καθώς και στα μανίκια. Επίσης, στο σημείο του λαιμού, η καθημερινή ενδυμασία ήταν σε σχήμα φεγγαριού, ενώ στην γιορτινή ο γιακάς ήταν παπαδίστικος. Η απουσία κάθε είδους γιλέκου (είτε κοντομάνικου ή αμάνικου είτε μακρυμάνικου) χαρακτήριζε την καθημερινή φορεσιά, ενώ στις επίσημες, το γιλέκο έφτανε μέχρι το σημείο των άνω μηρών, το ισχίο δηλαδή. Ωστόσο, το στοιχείο εκείνο που ουσιαστικά διακρίνει την καθημερινή από την γιορτινή ενδυμασία όχι μόνο της κεντρικής Άνδρου αλλά γενικότερα των Αρβανιτών του νησιού είναι η ποδιά. Το βασικό χρώμα της ποδιάς είναι μαύρο και στις δυο κατηγορίες, αλλά διαφέρουν τα σχέδια και ίσως και η μορφή της ποδιάς. Η ποδιά της καθημερινής φορεσιάς είναι ορθογώνια και έχει δαντέλα στον ποδόγυρό της. Σε ύψος περίπου 10-15 εκ. πιο πάνω έρχεται ένα σύνολο σχεδίων, στο κέντρου του οποίου βρίσκεται σχέδιο με λουλούδι που πλαισιώνεται από δαντέλα. Στις πλεκτές δαντέλες της ποδιάς και του ενδύματος κυριαρχεί το σκούρο χρώμα.

Από την άλλη πλευρά, η γιορτινή ποδιά ήταν ή τετράγωνη ή στρογγυλή στα δύο κάτω άκρα της. Διέθετε χρυσό κρόσσι πέριξ αυτής και τα χρώματα των σχεδίων των λουλουδιών ήταν πιο έντονα από την καθημερινή.

Το μαντήλι, οι κάλτσες και το μεσοφόρι αποτελούσαν κοινά στοιχεία και στους δυο τύπους των φορεσιών. Το μαντήλι δένεται τσεμπέρι ή τουλμπάνι.

Τα χρώματα της φορεσιάς και του μαντηλιού είναι κοινά. Συνηθέστερα επέλεγαν σκούρες αποχρώσεις διαφόρων χρωμάτων, όπως το μπορντό, το κυπαρισσί, το μαύρο, το σκούρο καφέ, το σκούρο μπλε, το σάπιο μήλο. Τα κοσμήματα που έχουμε βρει είναι ιδιαιτέρας σημασίας και αξιόλογα. Στο λαιμό βρίσκουμε την λίρα ή ντούμπλα εντός χρυσού ακτινωτού στεφανίου, στον καρπό του χεριού συναντάμε την ταυτότητά μας με 2-3 λίρες κρεμάμενες με χρυσή αλυσίδα. Επίσης, έχουμε βρει δαχτυλίδι με λίρα. Γενικά οι αρβανίτες του νησιού διέθεταν λύρες και τις είχαν στην ζωή τους ως επίδειξη δύναμης.

Η νυφική φορεσιά είναι αυτή που σαφώς ξεχωρίζει σε σχέση με τις άλλες. Αυτή προερχόταν από λεπτό νυφικό ύφασμα εμπορίου εποχής. Διαθέτει όγκο στην περιφέρεια και το πατρόν της είναι ίδιο με τις άλλες δύο. Διαθέτει υφαντή ποδιά και ζώνη στην μέση. Το μαντήλι δένεται με συγκεκριμένο περίτεχνο δέσιμο, το οποίο δάνεισε στην χρυσή αστική νυφική φορεσιά της Χώρας, ως επίσημο νυφικό κεφαλόδεσμο.

(Το κείμενο αποτελεί απόσπασμα από την παρουσίαση φορεσιάς που πραγματοποιήθηκε το 2018 στο χωριό Βουρκωτή Άνδρου, σε συνεργασία με τον τοπικό σύλλογο)

Αναστάσιος Ι. Κυριακίδης

Λαογράφος – Ερευνητής