Δ’ ΔΙΕΘΝΕΣ ΚΥΚΛΑΔΟΛΟΓΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ - Κυκλάδες: αειφορία πολιτισμού: Λαϊκός Πολιτισμός

Εισηγητής Αναστάσιος Ι. Κυριακίδης

Θέμα: ‘’Θρησκευτική Λαογραφία: παραδοσιακή και σύγχρονη. Η περίπτωση του Αγίου Ιωάννου του Νηστευτή στους Αρβανίτες της Άνδρου’’.

Το ότι η Θρησκευτική Λαογραφία αποτελεί κλάδο της επιστήμης της Λαογραφίας που μελετά την λαϊκή θρησκευτική συμπεριφορά, νεότερη και σύγχρονη, είναι γεγονός αναντίρρητο, όπως έρχεται να επικυρώσει η σχετική βιβλιογραφία. Πώς όμως σχετίζεται ο άνθρωπος με το υπερφυσικό, με αυτό που δεν μπορεί να κατανοήσει δια της λογικής, και με τις δεισιδαιμονίες που αν και η τεχνολογική πρόοδος παραμερίζει κάθε τι το παλαϊκό, αυτές εξακολουθούν να υφίστανται και να διαμορφώνουν τις κοσμοαντιλήψεις και την θεώρηση του κόσμου από τον απλοϊκό λαϊκό άνθρωπο;

Σκοπός της παρούσας δημοσίευσης είναι η παράθεση δύο τελετουργικών/ εθίμων/ τελετουργικών πρακτικών, που επισυμβαίνουν σε δύο αντιθετικές, χωρικά και πολιτισμικά, αρβανίτικες κοινότητες της Άνδρου, τη Βουρκωτή και τους Χάρτες με αφορμή την 29^η Αυγούστου, ημέρα μνήμης του Άη Γιάννη του Νηστευτή, και μια πρώτη απόπειρα ερμηνείας τους, τόσο πολιτισμική όσο και συμβολική.

Αρχικά, περιγράφονται οι εθιμικές θρησκευτικές συμπεριφορές του ξωκλησιού του Άη Γιάννη του επονομαζόμενου και ‘’Σκίνου’’ και εκείνου του ‘’Νεκροταφείου’’, τοπωνύμια που μετατρέπονται σε αγιωνύμια εξαιτίας της παρουσίας των ναΐσκων. Το κοινό χαρακτηριστικό των δύο αυτών εορτών είναι η αυστηρά νηστεία που χαρακτηρίζει την ημέρα της Αποτομής της Κεφαλής του Ιωάννη και η μαζική συμμετοχή των μελών τόσο της εγγύς κοινότητας όσο και των γειτονικών για ένα διήμερο τουλάχιστον: την παραμονή και ανήμερα του πανηγυριού. Στον Άη Γιάννη του Σκίνου οι πιστοί προσφέρουν κάθε λογής τάματα: λάδι, ομοιώματα ανθρωπίνων μελών σώματος, λιβάνι, κερί και προσεύχονται για ίαση από κάθε λογής ασθένειας, άλλοτε πάλι προσεύχονται για μελλοντική παρέμβαση του αγίου σε περιπτώσεις αρρώστιας. Απαντούμε, ακόμη, την πρακτική του συναλλείμματος, ένα κομμάτι μπαμπακιού, βουτηγμένο στο λάδι από το καντήλι της εικόνας του, που αποκτά αποτροπαϊκές ικανότητες. Σύμφωνα με την προφορική θρησκευτική παράδοση του νησιού, παλιότερα όλες οι εθιμικές πρακτικές τελούνταν εντός του ναού, όπου επιβίωνε σε μεγάλο ποσοστό και η εγκόίμηση, ενώ πλέον το ποίμνιο φιλοξενείται σε διπλανούς οντάδες, μικρά δωμάτια φιλοξενίας που χτίστηκαν επί τούτου και καλύπτουν τουλάχιστον τις βασικές ανάγκες των πιστών.

Τα σκίνα που αφθονούν στην γύρω περιοχή δεν αφήνουν ανεπηρέαστη την λαϊκή φαντασία: οι πιστοί προσφέρουν ένα κομμάτι μονόχρωμης κλωστής, σχοινιού, κατά την θεία λειτουργία, και ο ιερέας την ευλογεί σταυρώνοντάς την πάνω από το εικόνισμά του: ο ασθενής τοποθετεί την κλωστή πάνω στο σημείο του σώματός του που υποφέρει και γιατρεύεται. Μετά το τέλος της λειτουργίας ο σύλλογος προσφέρει φαγητά, γλυκά και κεράσματα και με τα έσοδα προσπαθεί για τον εξωραϊσμό του χωριού, οι δωρεές για τον άγιο είναι δεδομένες και σημαντικές. Το βράδυ τρώνε όλοι μαζί καθήμενοι στην πλατεία του χωριού, πλησίον της εκκλησίας.

Το άλλο πανηγύρι, του οποίου την συμπεριφορά των πιστών θα αποπειραθούμε να ερμηνεύσουμε είναι ο Άη Γιάννης του ‘’Νεκροταφείου’’, στο μικρό χωριό Χάρτες. Η περιφορά της εικόνας του γίνονταν μέσα στο κοιμητήριο της ενορίας με το πέρασμά της πάνω από τους τάφους, υποβασταζόμενη κυρίως από τους συγγενείς του νεκρού που κείτονταν θαμμένοι. Την μαζική μετάληψη, από όλα τα μέλη της κοινότητας, διαδέχονταν ένα μεγάλο γλέντι, κατά την διάρκεια του οποίου καταναλώνονταν γλυκό του κουταλιού τοποθετημένο στη μέση του τραπεζιού: το κάθε μέλος της κοινότητας, εδώ η πρακτική έχει περισσότερο κοινοτικό- εσωστρεφές χαρακτήρα, έπαιρνε από ένα κουτάλι και έτρωγε γλυκό από κοινό σκεύος. Γενικά απέφευγαν να κάνουν πράγματα και κινήσεις που θύμιζαν την αποτομή του κεφαλιού, ενώ κατά κανόνα δεν έπιαναν μαχαίρι: τα κρέατα για το κοινό γεύμα τα έκοβαν δύο μέρες πριν. Το φαγητό ήταν συνήθως κοκκινιστό κατσίκι.

Εξαιτίας του φόβου προς κάθε τι που μπορεί να επιφέρει ρήξεις και ασυνέχειες με τον κοινοτικό χώρο και χρόνο το τελετουργικό προς τιμήν του Αγίου επιβίωσε μέχρι τις μέρες μας και αφομοίωσε κάθε νεωτερικό στοιχείο που εσκεμμένα ή μη εισέρχονταν κατά τις ημέρες της εορτής του. Οι Αρβανίτες της Άνδρου, κοινότητες που στον νησιωτικό ιστό απέχουν χωρικά κατά πολύ πάνω στον χάρτη, ανέπτυξαν τη δική τους μεταφυσική και μεταθανάτια πρόληψη και την ανέδειξαν σε ένα υψίστης, για τις ομάδες τους, πολιτισμικό σύστημα, το οποίο αναπαράγει τις κοινωνικές, κάποτε και τις οικονομικές νόρμες.

Κάθε τι που εντοπίζεται παραμονή και ανήμερα της γιορτής του, μέσα και έξω από τον ναό, αποκτά συμβολική, αποτρεπτική, αποτροπαϊκή, και εντέλει καθαγιαστική σημασία: καντήλι της εικόνας του Αγίου, το ίδιο το ιερό εικόνισμα, τα μαχαίρια, οι μονόχρωμες κλωστές που διαβάζονται κατά την θεία λειτουργία, η περιφορά στο κοιμητήριο, το κοινό γεύμα στην πλατεία, η εγκοίμηση στον ναό.

Μόνο που οι υπό μελέτη κοινότητες παρουσιάζουν μια ιδιομορφία που δύσκολα απαντάται σε άλλες περιοχές και ακόμη δυσκολότερα επαληθεύεται: το γλυκό που καταναλώνεται στην μέση του τραπεζιού από κοινό σκεύος: πρόκειται για ένα υψίστης σημασίας τελετουργικό: όλα τα μέλη της κοινότητας, του χωριού, τρώνε από κοινό βάζο, υπογραμμίζοντας έτσι όχι μόνο την κοινή τους καταγωγή, όπως θέλουν να την προβάλλουν οι Αρβανίτες του νησιού, αλλά κάτι πολύ περισσότερο: η κοινή καταγωγή σηματοδοτεί την κοινή αρχή, η δε κοινή αρχή το κοινό τέλος, το δε κοινό τέλος φανερώνει, περιγράφει αλλά και ερμηνεύει τον κοινό φόβο, τον καθολικό φόβο, την καθολική εν προκειμένω κοσμοθεωρία που διέπει την κοινότητα εν γένει: ο Άη Γιάννης ο Νηστευτής καταφέρνει να ενώσει στα δύο του ξωκκλήσια, πραγματικά αλλά και φαντασιακά, τις κοινότητες εκείνες των ανθρώπων που μοιράζονται κάτι κοινό, κι αυτό το κοινό, πέραν του προφανούς, είναι ο φόβος της κοινότητας για το αύριο, για το άγριο, για το επέκεινα.

Κάθε χρόνο οι Αρβανίτες της Άνδρου πανηγυρίζουν, περιφέρουν τον Άγιο τους, τον νηστεύουν, τον εξωραϊζουν, τον ευλαβούνται, τον φοβούνται: κάθε χρόνο η κοινότητα μοιράζεται την ίδια μνήμη, την ίδια πείρα, την ίδια εμπειρία, αυτή είναι η δυναμική της για την ες αεί αναπαραγωγή.

Αναστάσιος Ι. Κυριακίδης

Λαογράφος – Ερευνητής