ΔΡΩΜΕΝΑ ΚΑΙ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΕΣ ΤΟΥ ΔΩΔΕΚΑΗΜΕΡΟΥ

Για την κατανόηση όσων ακολουθούν πρέπει να έχουμε υπόψη ότι ο ελληνικός λαός τιμούσε πάντοτε τους αγίους, την Παναγία και τις μεγάλες εορτές του ετήσιου εορτολογικού κύκλου με πανηγύρια, όπου συνδυάζονταν το πνευματικό μέρος της πανηγύρεως, η λατρευτική ζωή και η λειτουργική τιμή με πλευρές της κοινωνικής ζωής, όπως η ψυχαγωγία, η σύσφιξη των κοινωνικών σχέσεων, ακόμη και οικονομικές συναλλαγές ή συμφωνίες. Ο λαός πίστευε ότι οι άγιοι, με τη χάρη τους, ευλογούν όλες αυτές της παραδοσιακές δραστηριότητες, γι’ αυτό και η Εκκλησία, ενώ κατ’ αρχάς ήταν αντίθετη σε κάθε εκδήλωση που διασπούσε ή διατάρασσε την πνευματικότητα κάθε εορτής, κατόπιν άρχισε να συγχωρεί και να ανέχεται αυτές τις εκδηλώσεις, στο βαθμό βεβαίως που δεν ξεπερνούσαν το μέτρο, ως δείγματα μιας ιδιότυπης ίσως, αλλά πάντως γνήσιας και ανυπόκριτης ευσέβειας. Όλα αυτά, και πολλά ακόμη που δεν αναφέρονται εδώ ή που θα αναπτυχθούν στο μέλλον, ένα και μόνο αποδεικνύουν: την μεγάλη, απτή και ακατάλυτη σχέση του λαού μας με την ορθοδοξία και τη λαϊκή θρησκευτική παράδοση. Μια σχέση που δεν κλονίστηκε, παρά τις κατά καιρούς αντίξοες συνθήκες, και η οποία δεν πρόκειται και στο μέλλον να κλονιστεί, αφού μέσα στην Εκκλησία ο άνθρωπος βρίσκει πειστικές απαντήσεις για τα μεγάλα και σπουδαία ερωτήματα του ανθρώπου, τα σχετικά με την βιοθεωρία και την κοσμοθεωρία του. Αλλά και η κοινωνία των πιστών μεταξύ τους και με τον Θεό, που η ενοριακή ζωή εξασφαλίζει και εγγυάται, αποτελεί βασικό συστατικό της ζωής των Ελλήνων, που ζουν μέσα στο εκκλησιαστικό περιβάλλον και καταρτίζονται πνευματικά και ηθικά στα πλαίσια των ενοριών τους. Από την άλλη πλευρά, πρέπει να γνωρίζουμε ότι τα ελληνικά λαϊκά θρησκευτικά έθιμα αυτής της περιόδου, έστω και αν κάποτε συνέχιζαν προχριστιανικές πρακτικές, δοξασίες και δεισιδαιμονίες, υπήρχαν και τελούνταν πάντοτε στο ενοριακό εκκλησιαστικό πλαίσιο, σε άμεση και οργανική σχέση με την εκκλησιαστική ζωή και λατρεία. Είναι γνωστό ότι η χριστιανική ζωή και η εκκλησιαστική ύπαρξη του ορθόδοξου χριστιανού δομείται με βάση την ενορία, το βασικό αυτό και ζωντανό κύτταρο πνευματικής παρουσίας και δράσης. Η σχέση του ορθόδοξου χριστιανού με την ενορία του υπήρξε, ανά τους αιώνες, ζωντανή και παραγωγική, τόσο για την πνευματική συγκρότηση και την λατρευτική πράξη, όσο και για την εθνική, θρησκευτική και πολιτισμική ταυτότητα του λαού μας. Ας μην ξεχνούμε ότι μέσα στα ενοριακά πλαίσια, κατά τους μακρούς και κρίσιμους χρόνους της οθωμανικής κυριαρχίας, οργανώθηκαν και έδρασαν τα ζωντανά και ενεργά στοιχεία των ελληνορθόδοξων κοινοτήτων, τα οποία δημιούργησαν το περίφημο κοινοτικό σύστημα, με βάση το οποίο το Γένος πορεύτηκε, διατήρησε την φυσιογνωμία και την ιδιοπροσωπία του, και οδηγήθηκε, ακμαίο και δυναμικό, στην επαναστατική διεκδίκηση της ελευθερίας και την 5 αυτόνομης εθνικής και πολιτικής του ύπαρξης. Στα πλαίσια των ενοριών οργανώθηκε το κοινωνικό, φιλανθρωπικό και εκπαιδευτικό έργο της Εκκλησίας, μέσα στην ενορία ξεκίνησαν οι παραδοσιακές εθιμικές εκδηλώσεις του λαού μας, με κέντρο και επίκεντρο το ναό οι υπόδουλοι γιόρταζαν και θυμούνταν, λάτρευαν και κατάρτιζαν ιδεολογικά, θρησκευτικά και εθνικά τα παιδιά τους, που θα συνέχιζαν με ευθύνη το νήμα της παράδοσης, κατά την διαδοχή των γενεών. Τα έθιμα που περιγράφονται στη συνέχεια, αποτελούν παγιωμένους τρόπους έκφρασης και υλοποίησης αντιλήψεων και νοοτροπιών σχετικών με τις μεταφυσικές και θρησκευτικές αντιλήψεις των ανθρώπων. Κατά κανόνα πρόκειται για τελετουργικές μορφές, που συνδέονται με συγκεκριμένες στιγμές είτε του ετήσιου εορτολογικού κύκλου, είτε του κύκλου της ανθρώπινης ζωής, με τους τρεις μεγάλους σταθμούς του, τη γέννηση, το γάμο και το θάνατο. Αποτελούν πάγια συστατικά στοιχεία της θρησκευτικής ζωής των παραδοσιακών κοινωνιών, στα οποία συνδυάζονται όχι μόνον οι διάφορες νοοτροπίες και οι πίστεις, αλλά και πολλά δεδομένα της κοινωνικής οργάνωσης και της παραδοσιακής αισθητικής κάθε κοινωνίας. Πρέπει επίσης εδώ να σημειώσουμε ότι σε κάθε έθιμο μπορούν να διαπιστωθούν διάφορα χρονικά και πολιτισμικά στρώματα, καθώς πολλά αυτά προέρχονται από τα προχριστιανικά χρόνια και έχουν ενταχθεί στα πλαίσια της χριστιανικής λαϊκής λατρείας, μέσω μιας διαδικασίας μετασχηματισμών, μεταστοιχειώσεων και προσαρμογών. Τα έθιμα αποτελούν πάγιο χαρακτηριστικό γνώρισμα της πολιτισμικής έκφρασης των ανθρώπινων κοινωνιών, και παρότι διαφοροποιούνται ως προς τις εξωτερικές εκδηλώσεις τους, αναλόγως του πολιτισμικού περιβάλλοντος μέσα στο οποίο διαμορφώνονται, συνεχίζουν να δημιουργούνται και στις μέρες μας. Ο Γερμανός καθηγητής Richard Wolfram, για παράδειγμα, έδειξε ότι νέες μορφές εθίμων δημιουργούνταν ακόμη και στη μεταπολεμική Γερμανία, με βάση το παλαιότερο εθιμικό υλικό, διαδικασία που ασφαλώς είναι ατέρμονη, και θα συνεχίζεται όσο υπάρχουν οργανωμένες ανθρώπινες κοινωνίες. Όσον αφορά την διαχείριση του εθιμικού αποθέματος κάθε κοινωνίας, υπάρχει η επιβίωση των εθίμων, στις περιπτώσεις που ορισμένες εθιμικές μορφές έχουν επιβιώσει από το παρελθόν συνεχώς τελούμενες, αλλά και η αναβίωση των εθίμων, στις περιπτώσεις που μια εθιμική μορφή εξέπεσε και αναβιώνεται. Στη τελευταία αυτή διαδικασία, πρωταγωνιστούν συνήθως φορείς και σύλλογοι, και το τελικό αποτέλεσμα δεν είναι ένα ζωντανό και λειτουργικό έθιμο, αλλά μια παράσταση, στα πλαίσια του κινήματος του φολκλορισμού, που κυριαρχεί στη διαχείριση του εθιμικού παρελθόντος πολλών κοινωνιών ανά τον κόσμο. Κατά κανόνα τα τελετουργικά έθιμα οριοθετούν και περιχαρακώνουν την μετάβαση μιας κοινωνίας ή ενός ατόμου από μια κατάσταση σε μια άλλη, από μια εποχή του έτους στην επόμενη, από μια κοινωνική πραγματικότητα σε μια άλλη. Γι’ αυτό και κατά κανόνα οι εθιμικές μορφές έχουν τον χαρακτήρα διαβατηρίων εθίμων (rites de passage), με την έννοια που έδωσε στον όρο αυτό ο Γάλλος λαογράφος Arnold van Gennep, δηλαδή περιχαρακώνουν εθιμικά το πέρασμα από μια φάση σε μια άλλη, εξασφαλίζοντας τις κατάλληλες τελετουργικές συνθήκες, ώστε τα ελλοχεύοντα, κατά πάγια λαϊκή αντίληψη, πονηρά και επίβουλα δαιμονικά πνεύματα να μην μπορούν να βλάψουν τους ανθρώπους. Τα έθιμα επίσης σχετίζονται με την πολιτισμική ταυτότητα της κοινωνίας που τα θέσπισε και τα τελεί, καθώς εκλαμβάνονται ως εκδηλώσεις με εθνικές και θρησκευτικές συνδηλώσεις, ώστε συχνά ο τελετουργικός, διαβατήριος και μεταβατικός χαρακτήρας τους να υποχωρεί, ενώπιον της αντίληψης για τη σύνδεσή τους με το πολιτισμικό και ιστορικό παρελθόν κάθε κοινότητας. Έτσι, τα έθιμα 6 αποτελούν τόσο τις κύριες εκφράσεις των μεταφυσικών και θρησκευτικών αντιλήψεων και νοοτροπιών μιας κοινότητας, όσο και βασικό συνεκτικό δεσμό του κοινωνικού ιστού, σε βαθμό που η ύπαρξη και η τέλεση κοινών εθίμων να θεωρείται από πολλούς συγγραφείς και μελετητές ως βασικό συστατικό στοιχείο της ύπαρξης και έκφρασης ενιαίας εθνικής συνείδησης και της συγκρότησης ενός έθνους. Για τα χειμωνιάτικα και δωδεκαημερίτικα ελληνικά λαϊκά θρησκευτικά έθιμα, και τις ανάλογες λαϊκές θρησκευτικές τελετουργίες, πολλά έχουν γραφτεί, είτε σε επίπεδο συλλογής υλικού, είτε στα πλαίσια της ελληνικής και ξένης επιστημονικής λαογραφικής βιβλιογραφίας. Για το λόγο αυτό επιλέξαμε σε όσα ακολουθούν να οπλίσουμε το κείμενο με έναν σχετικά εκτενή βιβλιογραφικό οδηγό κατά θέματα, όπου τα λήμματα έχουν τοποθετηθεί αναλόγως της εκτάσεως και της βαρύτητος των πληροφοριών που παρέχουν για κάθε περίπτωση, δηλαδή με ιεραρχική σειρά, αλλά και με μια σύντομη βιβλιογραφία στο τέλος, ώστε κάθε ενδιαφερόμενος για παραπέρα μελέτη να ξέρει πού μπορεί να προστρέξει, παραλλήλως δε να διαθέτει και τις κύριες βιβλιογραφικές αναφορές για όσα εδώ αναφέρονται. Το κύριο μέρος του βιβλίου αυτού αποτελεί προδημοσίευση από ένα σχετικό με τον κύκλο του χρόνου βιβλίο που από χρόνια ετοιμάζουμε, η σύνθεση όμως και η επεξεργασία του υλικού έγινε ειδικά για τις ανάγκες του παρόντος εορταστικού αφιερώματος της εφημερίδας «Κιβωτός της Ορθοδοξίας». Πρόκειται για μια εορταστική ελληνορθόδοξη προσφορά, με τις θερμότερες και ειλικρινέστερες ευχές του γράφοντος για υγεία, δύναμη, πρόοδο και πνευματική εγρήγορση, ώστε να διατηρήσουμε αλώβητη την εθνική, θρησκευτική και πολιτισμική μας ταυτότητα, στους χαλεπούς καιρούς μας. Στην επίπονη αυτή διαδικασία, η εμμονή στην παράδοση της Ορθοδοξίας και του Γένους αποτελεί, ασφαλώς, την ασφαλέστερη επιλογή.